Een omstreden onderwerp, een omstreden standpunt. Het binaire gendersysteem waarin wij leven (in Nederland) maakt de noodzaak om een gender (sekse) bevestigende medische ingrepen te hebben groter. Ik heb het bij mezelf gemerkt, ik zie het om mij heen, ik lees het in de verhalen: het is erg zichtbaar als je weet waar je op moet letten. Zonde. Van lichamen, tijd, kosten, en alle psychische druk die hierbij komt kijken. Veranderbaar? Zolang we in een (binair) gendersysteem leven heel erg lastig.
Ga even mee op een filosofische denkreis, en stel je fantasie op proef.
Binair gendersysteem
Wat is gender, wat bedoelen we met een ‘binair gendersysteem’?
Gender is een sociaal concept, gebaseerd op de fysieke kenmerken die gezien worden als een bepaalde sekse. Gender verwijst namelijk naar hoe we ons gedragen en identificeren, in tegenstelling tot onze sekse, dat naar onze biologische (zoals uiterlijke kenmerken) en fysiologische (hormonale) aspecten refereert. Doordat gender een sociaal concept is, is de definitie van gender verschillend in verschillende culturen en tijden, evenals de indeling van gender. In Nederland kennen we het ‘binaire genderstelsel’: een stelsel van twee genders. In dit stelsel wordt ‘man’ en ‘vrouw’ als de enige twee genders (en sekses) gezien.
Gender/sekse-bevestigende medische ingrepen
Wanneer je niet cis-gender* bent, is met regelmaat de volgende vraag: ga ik een medische transitie in? Iemand die ‘binair transgender’ (MtF of FtM) kiest vaak in ieder geval voor een borst operatie. Maar ook mensen die ‘non-binair’ transgender zijn kiezen met soms voor een medische ingreep zoals hormonen of een operatie. Ik in ieder geval wel: ik zit al 2 jaar aan de Testosteron, en heb een mastectomie gehad, maar identificeer me niet met een specifieke gender.
Waarom iemand deze operaties ondergaat? Om jezelf te zijn, je goed te voelen in je lichaam, en zodat de buitenwereld kan herkennen wie je bent. Is het belangrijk? Zeker, het kan levensreddend zijn, omdat de psychische druk anders niet te dragen is.
Gender op een onbewoond eiland
Stel, je zou opgroeien helemaal alleen op een onbewoond eiland… Dat kan natuurlijk niet, want een baby kan niet voor zichzelf zorgen, maar dat is voor deze uitleg even niet belangrijk. Waar het om gaat, is dat je je voorstelt dat je geen enkele invloed hebt van andere mensen over wat je leert over jezelf en de wereld. Je leert dus ook niet wat een man of een vrouw is, je leert niet wat voor lichaam jij hebt binnen die 2 versies van de mens, en wat het betekent om een penis te hebben, of juist een vagina. Die zijn er dan gewoon, het is je lichaam, waar je het leven mee doorgaat, zonder daar specifiek over na te hoeven denken. Er hangen geen sociaalculturele betekenissen vast aan je lichaam. Je hebt geen taal om je lichaam te beschrijven. Je bent ook niet cis-gender, of transgender, want gender bestaat niet als je in je eentje bent en nooit hebt geleerd dat er mensen zijn die anders zijn dan jij.
Kun je het je voorstellen?
Wat ik probeer uit te leggen is dat gender iets is dat is aangeleerd. Taal vormt de manier waarop je denkt, de manier waarop je jezelf ziet. Je leert van je omgeving wat jouw lichaam betekent in relatie tot andere mensen, wat specifieke onderdelen van je lichaam zijn en wat die voor betekenis hebben voor andere mensen. Je leert wat gender is, en op die manier kun je een beeld vormen van je eigen gender. Als je dat allemaal niet zou leren, zou je ook geen gender kunnen hebben, of weten dat borsten als vrouwelijk wordt gezien, en een hele lage stem als mannelijk.
Gender zonder systeem
Om op die toer nog even verder te gaan: stel, er is geen gendersysteem, maar je leeft wél in een samenleving. Geen binair gendersysteem, of welk gendersysteem dan ook. Laten we zeggen dat de belangrijkste eigenschap van de mens ineens iemands persoonlijkheid is. Iets dat anders is dan je gender, of je sekse, wat nu de basis vormt van ons mensbeeld (denk aan de eerste vraag als er een baby is geboren…). En dat lichamen dus niet zozeer een uitdrukking van gender zijn, maar een uitdrukking van persoonlijkheid. Dat borsten niet een teken van vrouwelijkheid zijn, maar onderdeel van jouw lichaam zijn, ongeacht je genderidentiteit. Dat je ongeacht je lichaam kunt zijn wie jij bent, en mensen je ook zo behandelen, want de seksespecifieke eigenschappen van je lichaam zijn plots niet meer de basis van het mensbeeld.
Als dat het geval zou zijn, zou dat dan niet ook betekenen dat we ineens veel minder urgentie is om medische ingrepen te doen? Als jouw omgeving jouw lichaam niet als een gender leest, en jij ook dat zelf niet doet, is die noodzaak toch veel minder groot? Of, misschien zelfs niet aanwezig?
Bodies That Matter
Het bewustzijn dat wij gevormd worden door onze omgeving, en dat alles anders zou zijn als dat niet zo was, betekent niet dat de realiteit ineens anders wordt. De realiteit is dat wij vanaf (voor) de geboorte worden gevormd volgens het (binaire) gendersysteem waarin we leven. Dat vormt ons zelfbeeld, onze begrip van de omgeving en van onszelf. En hetzelfde geldt voor onze omgeving. De filosofie dat de noodzaak om medisch in te grijpen minder of niet aanwezig zou zijn als de realiteit een andere was, als we naar bv persoonlijkheid zouden kijken in plaats van lichaam, betekent niet dat dit medisch ingrijpen dus een ‘keuze’ is die nergens op slaat. Jouw lichaam doet er toe, en het is zeker geen ‘keuze’ om transgender te zijn, en evenmin is het een reële keuze om met de kennis die ik hierboven beschrijf dus niet de medische transitie in te gaan. Je leeft, net als iedereen, in het nu. In dat ‘nu’ moet jij jouw weg door het leven vinden. In jezelf, met jezelf, maar ook met jouw omgeving. En daarbij doet jouw lichaam er toe.
Normen en waarden ontleren
Ik heb het zelf geprobeerd: de realiteit ontleren, en een ideaalbeeld van geen genders aanleren. Met de filosofie van Judith Butler in het achterhoofd heb ik een poos heel hard gewerkt om een poging te doen dit voor elkaar te krijgen. Met het idee: alles wat is aangeleerd, kan ook afgeleerd worden. En dan kun je het vervangen, door iets anders. In de tijd dat ik in Zweden mijn master Gender Studies deed leefde ik in een bubbel van mensen die het mij erg makkelijk maakten om dit te doen. Oprecht heb ik daar een poosje kunnen leven in relatieve vrede met het lichaam dat ik had, terwijl een aantal mensen om mij heen me aanspraken met ‘they/them’. Een ideaalplaatje. Ik had dat best kunnen volhouden.
Toen ik echter terug kwam in Nederland, kwam ik terug in de realiteit. Een realiteit waarin mensen wél naar je lichaam kijken om allerlei conclusies te trekken: je gender, maar ook eigenschappen, voorkeuren, hobby’s, achtergronden, fysieke kracht, seksualiteit, etc. In het begin dacht ik: ‘wat de omgeving zegt, vindt of doet, doet er niet toe. Dat is hun probleem, en ik kan mijzelf lief hebben, en mezelf serieus nemen op de manier zoals ik dat wil. Het oordeel van de omgeving kan ik naast me neerleggen, die doet er niet toe.’
Toegeven getuigd ook van kracht
Zo simpel is dat echter niet. Ik ben uiteindelijk tot de conclusie gekomen dat ik dat niet aan kon. Ik ken mensen die het wel aankunnen, en dat respecteer ik enorm. Ik kan het niet aan. Toen dacht ik nog: misschien kost het gewoon wat langer! Meer oefenen, krachtiger worden, zelfverzekerder worden. Het moet kunnen. Toch heb ik uiteindelijk besloten dat het me niet waard is om elke dag te vechten, en zoveel energie hierin te steken, terwijl er een alternatief is. Inmiddels heb ik dus bijna 2 jaar Testosteron hormonen, en heb ik een mastectomie operatie gehad. Mensen gaan er nu vanuit dat ik een ‘man’ ben. Maar doordat ik me nu veel fijner in mijn lichaam voel, doet dat er veel minder toe. Uiteraard hoor ik het, en ik hoor het ook als ik nog wel als vrouw wordt aangesproken, ik hoor alles. Maar ik kan het nu zoveel makkelijker naast me neer leggen dan toen ik nog in gevecht was met de aangeleerde ideeën over mijn lichaam, die niet pasten bij hoe ik mij voelde. Zoveel energie die ik daar niet meer in hoef te steken!
Bugis in Zuid Sulawesi
Sinds ik van dit voorbeeld heb gehoord (en geverifieerd heb dat meerdere antropologen hierover hebben geschreven, en het dus zeer waarschijnlijk waar is) gebruik ik het vaak. Het is ontzettend interessant om te gebruiken als denkmiddel. De Bugis in Zuid Sulawesi (Indonesië) zijn namelijk een etnische groepering die 3 sekses en 5 genders erkennen. Alhoewel ook hier het gendersysteem gebaseerd is op het man/vrouw idee, en alle genders daar een link mee maken, hoeven mensen niet in medische transitie om als de gender die bij hen past door het leven te gaan. Ik zeg niet dat dit het ideaalplaatje is, en in huidig Indonesië is het geen pretje om transgender te zijn. Het nodigt echter uit om je in te beelden hoe jouw mensbeeld zou zijn als je daar was geboren, in plaats van in een binair gendersysteem. Kun je je voorstellen dat je niet in M/V denkt, maar in 5 genders en 3 sekses?
Gender als een spectrum
Beeld je eens in, dat je leeft in een wereld waar gender een spectrum is, en dat je ongeacht je lichaam wordt gezien als de gender waarmee jij je identificeert door je omgeving. Zijn al die medische ingrepen dan de moeite waard? Ik denk dat er dan een heleboel mensen (heftige) medische ingrepen achterwege zouden laten. Allereerst zou je zelf minder de genderspecificiteit van jouw lichaam geïnternaliseerd hebben, en ten tweede zou jouw omgeving dat ook minder hebben. Die twee samen maken dat jij allereerst minder het idee hebt dat je in een ‘verkeerd’ lichaam zit omdat alle lichamen goed zijn, en is er ook geen omgeving om je constant eraan herinnerd dat jij in het ‘verkeerde’ lichaam zit.
Ideaal vs realiteit
In conclusie: het gendersysteem bepaald hoe groot de noodzaak is om in medische transitie te gaan. In grote delen van de wereld leven we op dit moment in een realiteit waar je lichaam ontzettend belangrijk is voor je gender. Dit hebben we zowel geïnternaliseerd, waardoor we van binnenuit een urgentie voelen, als dat de omgeving ons eraan herinnert, waardoor ook van buiten ons bij iedere ontmoeting een spiegel wordt voorgehouden. Stel dat we in een ideale wereld zouden leven waar bijvoorbeeld je persoonlijkheid het belangrijkste is, en niet je lichaam, dan zou de omgeving je niet constant die spiegel voor houden, en zou je ook niet zelf de genderspecificiteit van je lichaam hebben geïnternaliseerd. Of mensen dan nog steeds de urgentie voelen om in transitie te gaan is natuurlijk een vraag die we niet kunnen beantwoorden: dit zal vast nog steeds het geval zijn. Mijn hypothese is echter, dat dit er aanzienlijk minder zouden zijn dan nu.
—
*cis-gender = iemand die zich identificeert met de gender die bij de geboorte is genoteerd
*trans-gender = iemand die zich niet identificeert met de gender die bij de geboorte is genoteerd
